Pierwsze w historii Bydgoszczy urządzenia wodociągowe zostały zbudowane w XVI wieku. Panujący król Zygmunt Stary 27 marca 1523 roku udzielił mieszczanom bydgoskim zezwolenia na budowę sieci wodociągowej. Wodę czerpano bezpośrednio z Brdy w pobliżu Młynów Królewskich. Ujęcie to było umiejscowione w okolicach dzisiejszej wyspy młyńskiej. Zbudowane wówczas wodociągi przetrwały zaledwie kilkanaście lat.
W roku 1541 rada miejska zawarła kontrakt ze słynnym na owe czasy budowniczym wodociągów Walentym z Bochni, który podjął się budowy nowych urządzeń wodociągowych na własny koszt. Wodociągi miały być własnością jego i jego następców i dlatego zagwarantowano mu ściśle określone dochody, od korzystających z doprowadzanej przez niego wody. Miasto zastrzegło sobie jednak prawo wykupu wodociągów za sumę 600 grzywien.
Wodociągi zbudowane przez Walentego tym różniły się od poprzednich, że czerpały wodę nie z Brdy, lecz z istniejących do dzisiaj pomiędzy ulicami Piękną a Stromą, stawów. Rury wodociągowe były to wydrążone w środku pnie drzew o średnicy wewnętrznej 15cm i długości 3-5m, połączone ze sobą buksami, czyli metalowymi tulejami o średnicy nieco większej niż średnica wewnętrzna rur.
Do uszczelniania łączeń pomiędzy poszczególnymi odcinkami rur używano wówczas mchu i dziegciu. Ówczesne wodociągi doprowadzały wodę do browarów, domów mieszkalnych urzędników królewskich i miejskich oraz kilku punktów czerpalnych na terenie miasta. Wodę czerpano ze specjalnych zbiorników tzw. rząpia, dwa takie ujęcia znajdowały się na Starym Rynku. Jeden w okolicach dzisiejszej Biblioteki Wojewódzkiej, a drugi w okolicach apteki.
Wodociągi stanowiły początkowo własność Walentego, który pobierał opłatę za wodę od browarów bydgoskich oraz czynsz od miasta. Dopiero po pewnym czasie miasto wykupiło od niego całość urządzeń wodociągowych. Zaprojektowane i wybudowane przez Walentego z Bochni wodociągi służyły miastu do ok. 1800 roku.
Wodociągi doprowadzały wodę nie tylko na teren wewnątrz murów miejskich (dzisiejsze Stare Miasto), lecz również do przedmieść. W 1559 roku wodociąg doprowadzono do Przedmieścia Poznańskiego, a w 1608 roku do klasztoru Bernardynów, który również znajdował się poza obszarem ówczesnego miasta.
W roku 1608 zaszła konieczność wymiany rur wodociągowych. Na ten cel uchwalono specjalny podatek od wszystkich producentów piwa. W tym samym roku ustanowiono urząd dozorcy rur, tak zwanego rurmistrza, co świadczyło o znaczeniu sieci wodociągowo – kanalizacyjnej dla miasta.
Wiek XVII przyniósł miastu zniszczenie. Bydgoszcz przeżyła kilka epidemii oraz Potop Szwedzki. Wraz z miastem ucierpiały też wodociągi. Ze względu m. in. na zmniejszoną produkcję piwa, zmniejszyły się dochody rurmistrza. Stąd też 29 sierpnia 1673 roku zgromadzeni na publice mieszczanie:
„uważywszy pilno wilką w rurach ruinę, uchodząc niewygody i niedostatku wody i owszem z pilnością opatrując, aby na wszelkie potrzeby i przygody w mieście elementu tego na zawsze dostawało, a widząc, że temi czasy ścisłemi, gdzie tak wiele piwa nie robią, rurnika zupełnie tegodniowe nie dochodzi salarium ( wynagrodzenie ), chcąc go w dalszej zatrzymać usłudze i de retentis ( z zaległości ) ukontentować – jednostajnie postanowili:
Naprzód, oprócz zwyczajnego wodnego, które dawnym zwyczajem i uchwałą robiący piwo, od każdego waru, wyjąwszy panów burmistrza i radnych, po groszy 27 płacili, płacą i płacić będą, aby przez ten zupełny rok ab actu praesenti ( od aktu obecnego ) na każdy kwartał wszyscy in genere ( w ogóle ) z domu po groszy 3 wydawali względem wód publicznych, a względem prywatnych wód w zalewniach i browarach w cugu publicznego possessores ( posiadacze ) ich aby na każdy także kwartał na zawsze abhinc ( jeszcze ) płacili po złotych dwa. Którego wodnego od waru piwa i od tych prywatnych wód za egzaktora i dozorcę rur ordynowali i uprosili sławnego pana Gabriela Linkiewicza rajcę, a przerzeczoną pensyją po groszy 3 z domu na kwartał słudzy miejscy – uchodziż i odbierać będą i do rąk przerzeczonego pana egzaktora oddawać.
Z czego wszystkiego tak naprawa rur, studni jako też i salarium rurnikowi obmyślone być mają.
Któremu to rurnikowi na ukontentowanie jego względem retent, stosujac się do dawnych jemu asekuracji i publicznych obietnic, grunt miejski przy bramie kujawskiej na domostwo jemu opatrzyli, dali, darowali i drzewo jemu na budynek zwieźć obiecali z tym jednak obowiązkiem, aby tenże rurnik ucznia miał i na wszelką na potym miasta potrzebę i wygody onego w rzemieśle rurniczym doskonale wyuczył i sam w dozorze rur pilnym się pokazał.”
Odnowione w drugiej połowie XVII wieku wodociągi funkcjonowały do końca XVIII wieku. Później uległy całkowitemu zniszczeniu z powodu braku konserwacji i z czasem zostały całkowicie zapomniane. Z zachowanych dokumentów wynika, że już w XVI wieku istniały w Bydgoszczy urządzenia kanalizacyjne. Własną sieć kanalizacyjną (obok wodociągowej) posiadał również Klasztor Bernardynów. Urządzenia te uległy jednak całkowitemu zniszczeniu w latach późniejszych. Warto tutaj nadmienić, że w roku 1976, podczas budowy trasy przy Wałach Jagiellońskich dokonano ciekawego odkrycia. U wylotu ulicy Długiej i Pod Blankami znaleziono pozostałości dawnych drewnianych rur wodociągowych. Również podczas prac remontowych wzdłuż ulic Focha i Jagiellońskiej natrafiono na pozostałości XIX w. konstrukcji ceglanych, które prawdopodobnie stanowiły pozostałość po systemie kanalizacji, który służył do odprowadzania nieczystości z siedziby władz rejencji bydgoskiej.
Na koniec wieku XVIII i wiek XIX przypada dynamiczny rozwój gospodarczy, demograficzny oraz przestrzenny miasta. Towarzyszyły temu niezbędne inwestycje komunalne: budowa gazowni -1860 rok, pierwsza linia tramwaju konnego-1888rok, pierwsza elektrownia produkująca prąd stały-1896 rok. Najdłużej, z zakresu inwestycji komunalnych, nasze miasto musiało czekać na wybudowanie sieci wodociągowej i kanalizacyjnej. W tym zakresie nastąpiło pewne uwstecznienie w stosunku do stanu zaopatrzenia miasta w wodę w wiekach wcześniejszych. Praktycznie przez cały XIX w. ludność pozbawiona sieci wodociągowych musiała czerpać wodę z Brdy. Natomiast dla ludności mieszkającej w dzielnicach oddalonych od rzeki pobudowano studnie, które zaopatrzono w drewniane pompy. Pompy te wymieniono na żelazne w latach 80 XIX w. Jedna z najstarszych zachowanych do dzisiaj ręcznych pomp ( pochodząca z 1897 r. ), znajduje się obecnie na podwórzu kamienicy położonej przy ul. Chrobrego 6.
NOWOCZESNY SYSTEM ZAOPATRZENIA W WODĘ I ODPROWADZENIA ŚCIEKÓW
Wodociągi
W 1885 roku rozpoczęto pierwsze badania geologiczne i sporządzono geologiczną mapę Bydgoszczy. W latach 1892-1894 kontynuowano badania czwartorzędowych warstw wodonośnych. Na ich podstawie wybrano miejsce przyszłego ujęcia wody, które zlokalizowano na terenie leśnictwa Bocianowo, za wiaduktem kolejowym, w odległości 3 km od ówczesnej granicy miasta.
Uruchomienie w 1900 roku stacji wodociągowej SW-1-Las Gdański zapoczątkowało nowoczesny system zaopatrzenia miasta w wodę. Z 20 studni, odwierconych w lesie na wschód od szosy gdańskiej, woda doprowadzana była wspólnym lewarem do studni zbiorczej na terenie stacji wodociągowej. Obok wybudowano stację uzdatniania oraz pompownię zasilaną silnikami gazowymi.
W tym samym czasie wybudowano 30 km sieci wodociągowej oraz wieżę ciśnień na Wzgórzu Dąbrowskiego. Wieża ciśnień i stacja pomp należą do najpiękniejszych zabytkowych obiektów techniki wodociągowej zachowanych do dnia dzisiejszego.
Wieża ciśnień jest przysadzistą murowaną bryłą cylindryczną. Zbiornik umieszczony jest w wykuszu. Bogato zdobione są gzymsy pod wykuszem oraz sam wykusz. Okna są wąskie, strzeliste Część zbiornikowa z wysokimi oknami, dekoracyjną attyką, zdobnymi blankami i szczytami nawiązuje do stylu neogotyckiego, a jej ornamentacja wykonana z cegły profilowanej do wczesnego baroku. Nad częścią zbiornikową jest stożkowy dach z latarnią i pomostem obserwacyjnym, a powyżej stroma wieżyczka z 6 oknami facjatowymi i iglicą.
Stara stacja pomp do użytku oddana została w 1900 r., jednak już od 1937 r. obiekt ten nie pełnił swojej pierwotnej funkcji. Do 2000 r. był on częściowo wykorzystywany jako stacja filtrów ciśnieniowych.
Obecnie budynek ten jest całkowicie wyłączony z cyklu produkcyjnego a jego wnętrza są wykorzystywane do celów reprezentacyjno – szkoleniowych.
Jest to budynek parterowy, prostokątny z ryzalitem i dachem dwuspadowym Nad wejściami dekoracyjne drewniane łuki, ściany wewnątrz wyłożone są boazerią kasetonową z bogato dekorowanym wieńcem. Słupy stalowe są obudowane rzeźbionymi okładzinami drewnianymi. Budynek posiada ozdobne witraże i dekoracje z profilowanej cegły.
Ze stacji wodociągowej przewodem tłocznym woda doprowadzana była do właściwej sieci rozdzielczej ulicznej i wieży ciśnień na Wzgórzu Dąbrowskiego Zadaniem wieży było wyrównywanie wahań pomiędzy produkcją a rozbiorem wody.
Ujęcie Las Gdański zaspokajało potrzeby miasta początkowo 40-tysięcznego. Uruchomienie dalszych 14 studni pozwoliło na dostateczne zaopatrzenie miasta w wodę aż do 1920 roku. W latach 30-tych dokonano dalszej rozbudowy ujęcia oraz wybudowano nową pompownię zasilaną prądem elektrycznym Działania wojenne nie przyniosły stacji wodociągowej większych szkód i dlatego już 6 lutego 1945 roku, po rozminowaniu obiektu, oszkleniu budynku i uporządkowaniu terenu, można było uruchomić stację pomp.
W latach powojennych nastąpił szybki rozwój miasta. Powstało wiele nowych zakładów przemysłowych. Liczba mieszkańców, która w roku 1945 wynosiła 135,5 tys. wzrosła w roku 1955 do 205,2 tys. Zwiększył się, po włączeniu terenów podmiejskich, obszar miasta do 10770 ha. Wszystko to miało wpływ na znaczny wzrost zapotrzebowania miasta na wodę.
Wobec zwiększającego się deficytu wody, w roku 1953 podjęto decyzję o budowie pomocniczego ujęcia wód podziemnych SW-2 na prawym brzegu rzeki Brdy, w rejonie mostu Bernardyńskiego, a następnie w roku 1958 ujęcia SW-3, zlokalizowanego na terenie osiedla Kapuściska.
Równocześnie trwała rozbudowa ujęcia Las Gdański, poprzez wiercenie nowych głębokich studni. Ponieważ wszystko to nie wystarczało jednak na pokrycie potrzeb stale rozwijającego się miasta, należało pomyśleć o budowie nowego zakładu wodociągowego o odpowiedniej wydajności.
Podjęto więc decyzję o budowie nowego ujęcia w oparciu o wodę powierzchniową z rzeki Brdy. Ujęcie SW-4-Czyżkówko, zlokalizowane zostało nad rzeką Brdą w odległości około 4 km na północny- zachód od centrum miasta.
Wiosną 1957 roku przystąpiono do budowy, która trwała 5 lat Do miasta doprowadzono nową magistralę o średnicy 600mm. Dnia 22 lipca 1962 roku popłynęła do miasta woda z nowej stacji. Uruchomienie nowego ujęcia o wydajności 50 tys.m3/d rozwiązało na pewien czas problem zaopatrzenia miasta w wodę. Jednakże już na początku lat 70-tych deficyt wody ujawnił się znowu. Przystąpiono do modernizacji ujęcia i stacji wodociągowej Czyżkówko, co pozwoliło na podwojenie możliwości produkcyjnych tego ujęcia.
Równolegle z budową nowych ujęć trwała rozbudowa sieci wodociągowej magistralnej i rozdzielczej, doprowadzającej wodę do nowych osiedli mieszkaniowych. Nowe rurociągi ułożono między innymi na Wilczaku, Szwederowie, Osiedlu Leśnym, i Kapuściskach
Kanalizacja
Pobór, uzdatnianie i dystrybucja wody jest tylko jedną stroną działalności przedsiębiorstwa. Drugą, nie mniej ważną dla prawidłowego funkcjonowania nowoczesnego systemu miejskiego, jest odprowadzanie ścieków.
Nowoczesną sieć kanalizacyjną zaczęto budować równolegle z siecią wodociągową. Jest to kanalizacja systemu rozdzielczego. Odrębnymi przewodami prowadzone są ścieki sanitarne i deszczowe.
Zgodnie z przyjętym do realizacji projektem, opracowanym przez radcę Metzgera, wykonano ją w układzie piętrowym z rur betonowych o podwójnym profilu, względnie z dwóch przewodów betonowych ułożonych jeden na drugim. Górnym przekrojem odprowadzane były wody deszczowe, a dolnym ścieki bytowo-gospodarcze. W tych rejonach miasta, gdzie warunki nie pozwalały na taki system, ułożono kanały oddzielnie.
Wody opadowe odprowadzane były do rzeki Brdy i starego Kanału Bydgoskiego. ścieki bytowo-gospodarcze natomiast spływały do kolektora zbiorczego, ułożonego w dzisiejszych ulicach Focha i Jagiellońskiej, którym doprowadzane były do przepompowni ścieków zlokalizowanej przy ul. Jagiellońskiej 42 i dalej przepompowywane na pola irygacyjne.
Ten sposób oczyszczania ścieków został wybrany już w roku 1882. Zatwierdzenie i realizacja projektu przeciągnęły się aż do 1907 roku. Ostatecznie Zarząd Miejski wydzierżawił obszar 280 ha w Kapuścisku Wielkim i Czersku Polskim, który podzielono na 3-4 morgowe parcele. ścieki doprowadzano rurociągiem tłocznym do osadników, skąd systemem rowów otwartych dopływały na poszczególne kwatery System ten funkcjonował dobrze, dopóki rozwój miasta był stosunkowo powolny. Do 1937 roku wybudowano 90 km sieci kanalizacyjnej Wystarczyło to na zaspokojenie potrzeb całego miasta.
W latach powojennych, w warunkach szybkiego rozwoju przemysłu i budownictwa mieszkaniowego, istniejące urządzenia kanalizacyjne nie były już w stanie przyjąć i oczyścić wzrastającej ilości ścieków. Z konieczności część z nich musiała spływać bezpośrednio do Brdy bez oczyszczania W ramach inwestycji związanych z rozbudową kanalizacji miejskiej wybudowano szereg przewodów kanalizacyjnych.
W 1951 roku ukończono budowę kanału ściekowego dla dzielnicy Okole, a w latach 1953-1954 zbudowano nowy kolektor dla Osiedla Leśnego Ułożono nowe odcinki sieci na Wilczaku, Szwederowie i Kapuściskach. W 1958 roku długość sieci kanalizacyjnej wynosiła 200,4 km Największy przyrost sieci kanalizacyjnej nastąpił od 1970 roku.
